^{Japonia - Kraj kwitnącej wiśni.}

Polityka Japonii

Od zarania swych dziejów Kraj Wschodzącego Słońca jest monarchią, a dwór cesarza, dla którego właściwszym odpowiednikiem japońskiego tenno lub bardziej oficjalnie tenshi jest "syn niebios", stanowi najstarszą, trwale ugruntowaną instytucję polityczną Japonii, będąc przy tym wciąż powszechnie szanowaną i popieraną. Władcy, wywodzący się z najdłużej w świecie panującej dynastii, niezwykle rzadko mogli sprawować suwerenne i bezpośrednie rządy, co niejako tłumaczy jej długowieczność z racji niewielu okazji do skompromitowania się. Insygniami władzy monarszej zasiadającego na Chryzantemowym Tronie cesarza są lustro, klejnot oraz miecz symbolizujące odpowiednio mądrość, uczynność i męstwo.

Restauracja władzy cesarskiej w 1868 r. na powrót uczyniła władców zamkniętych dotąd w "złotej klatce" w Kioto pierwszoplanowymi postaciami państwa. W myśl ustawy zasadniczej z tego okresu, cesarz był święty i nietykalny oraz sprawował pełnię władzy cywilnej i wojskowej, nie ponosząc przy tym żadnej odpowiedzialności. Budowany na szintoistycznej mitologii autorytet cesarski miał na celu zjednoczyć naród japoński w dziele modernizacji państwa. Lecz nawet wtedy nie sprawował faktycznych rządów, a jedynie firmował działania gabinetu. II wojna światowa przyniosła temu kres, gdy w obliczu beznadziejnej sytuacji państwa cesarz podjął pomimo sprzeciwu wojskowych ostateczną i suwerenną decyzję o kapitulacji. Odtąd pozbawiony już nimbu boskości władca ostatniego cesarstwa świata jest symbolem państwa i jedności narodu, uosabiającym jego tradycję i ciągłość, pełniąc przy tym jedynie funkcje ceremonialne i reprezentacyjne. Rezydujący w Pałacu Cesarskim w Tokio monarcha pozbawiony jest prawa veta wobec stanowionych ustaw, a wszelka inicjatywa polityczna wymaga aprobaty rady ministrów. Do zazwyczaj wykonywanych obowiązków należą: ogłaszanie wyborów powszechnych do parlamentu i jego zwoływanie, rozwiązywanie Izby Reprezentantów czy przyznawanie honorów i odznaczeń. Sprawami rodziny cesarskiej kieruje podlegająca premierowi Agencja Dworu Cesarskiego.

Początki japońskiego parlamentaryzmu sięgają okresu modernizacji kraju z drugiej połowy XIX w. Już na początku 1868 r. zaplanowano utworzenie tymczasowego niewybieralnego i podlegającego władzy wykonawczej dwuizbowego Zgromadzenia Obradującego (Gijisho), aczkolwiek z powstałych potem i wielokrotnie modyfikowanych instytucji najdłużej bo 15 lat utrzymała się powołana w 1875 r. Rada Starszych – Genro-in – będąca swego rodzaju senatem cesarskim.

Pierwsza japońska konstytucja powołała do życia Zgromadzenie Cesarskie z dwoma równouprawnionymi izbami tj. 500-osobową arystokratyczną Izbą Parów oraz wybieralną liczącą 300 przedstawicieli Izbą Reprezentantów. Ówczesny parlament posiadał jednak bardzo ograniczone kompetencje, które sprowadzały się do kwestii podatkowo-budżetowych. W innych dziedzinach stanowił forum dyskusyjne, usankcjonowane ujście dla wymiany myśli i poglądów. Jego rola uległa dalszemu osłabieniu w latach 30. i 40, gdy władzę zdobyli militaryści. System wyborczy wymagał spełnienia wysokich cenzusów wiekowych i majątkowych, tak iż liczba głosujących objęła znikomy procent społeczeństwa. Liberalizacja sposobu głosowania z 1925 r. nadała prawo wyborcze wszystkim pełnoletnim mężczyznom, a od 1945 r. za sprawą władz okupacyjnych także kobietom.

Obecne, ukształtowane podczas okupacji Japonii, dwuizbowe i całkowicie wybieralne Zgromadzenie Narodowe (Kokkai) składa się z wyższej Izby Radców (Sangi-in) oraz niższej Izby Reprezentantów (Shugi-in). Konstytucja głosi, iż tylko parlament może stanowić prawo, a, jako że pochodzi z wyborów powszechnych jest wyrazem demokratycznej zasady suwerenności narodu oraz najwyższym organem władzy państwowej. Zgromadzenie Narodowe spełnia trzy podstawowe funkcje: legislacyjną, kreatywną (wybór premiera) oraz kontrolną (gabinet odpowiada przed parlamentem).

Kadencja składającej się z 480 deputowanych izby niższej trwa 4, a liczącej 242 członków izby wyższej 6 lat, z tym że połowa jej składu jest odnawiana co 3 rok. Parlament Japonii obraduje w trybie sesyjnym, którego posiedzenia plenarne odbywają się w czasie sesji zwyczajnych, nadzwyczajnych i specjalnych oraz niezmiernie rzadkich sesji nagłych w przypadku Izby Radców. Pracami obu izb Zgromadzenia Narodowego kierują ich przewodniczący zwani gicho oraz ich zastępcy, a także nie będący parlamentarzystą sekretarz generalny. Ich stanowiska nie mogą być łączone z funkcjami w administracji państwowej wszelkich szczebli. Deputowani obu izb zgrupowani są w stałych bądź specjalnych komisjach parlamentarnych. Postanowienia ZN są najczęściej podejmowane zwykłą większością głosów.

Przez większość historii Japonii, władza wykonawcza sprawowana była w sposób autorytarny. W okresie klasycznym reformy Taika i prawa ritsuryo pozwoliły scedować rozproszoną dotąd władzę na osobę cesarza, któremu zazwyczaj jednak nie było pisane rządzić samodzielnie, a za pośrednictwem powołanej w 689 r. Wielkiej Rady Stanu (Daijo-kan lub Dajo-kan). Na jej czele znajdowało się stanowisko wielkiego ministra stanu (daijo-daijin), które z uwagi na trudny podołaniu zaszczyt było zwykle nie obsadzone. W związku z czym główną postacią stawał się wówczas minister lewej strony (sadaijin), któremu podlegali pozostali ministrowie oraz cały rozbudowany aparat urzędniczy. W późniejszym okresie tj. X oraz XI w. rola owego ciała zmalała na rzecz określanego mianem Sekkan urzędu regenta, który zależnie od wieku monarchy mógł być Sessho lub Kampaku.

Pod koniec XII w. rządy przejęła klasa wojowników z stojącymi na ich czele dyktatorami wojskowymi – szogunami, bądź ich regentami zwanymi shikken, których w podejmowaniu decyzji wspomagała Wielka Rada Stanu grupująca liderów największych rodów samurajskich. W okresie Edo zaś szoguni rządzili wraz z kilku osobowym rządem – Roju. System bakufu rychło upadł wraz z otwarciem i modernizacją kraju, a wówczas ponownie powołano starożytny Daijo-kan, który w 1885 został zastąpiony przez pierwszy nowoczesny gabinet (naikaku) na czele z premierem. Tym niemniej do końca II wojny światowej istniało nieoficjalne, acz wpływowe stanowisko doradcy cesarza – genro.

Obecnie gabinet składa się z wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe, i mianowanego przez cesarza, premiera oraz powoływanych przez niego ministrów stanu, którzy muszą być cywilami i w większości członkami parlamentu. Stoją oni na czele resortów oraz agencji, których nie może być więcej jak 20. Premierem jest zwykle przewodniczący zwycięskiej partii bądź wchodzącej w jej skład frakcji. Główne zadania Rady Ministrów to: kierowanie sprawami państwa, prowadzenie polityki zagranicznej, kontrola i nadzór administracji państwowej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych do konstytucji i ustaw przyjętych przez parlament oraz wprowadzanie ich w życie. Tylko gabinetowi przysługuje inicjatywa ustawodawcza w kwestii budżetu państwa. Prace Rady Ministrów koordynuje Urząd Premiera.

Biurokracja Kraju Wschodzącego Słońca ma długą sięgającą jego początków tradycję, lecz w przeciwieństwie do starożytności ta współczesna oparta na merytokracji i apolityczności służba cywilna jest urzędniczą elitą państwa gwarantującą ciągłość jego działania, powołaną do realizacji zadań stawianych przez egzekutywę. Na szczeblu centralnym pracuje ponad milion urzędników.

Sądownictwo w dawnej Japonii było w gestii dzierżących władzę na centralnym bądź to lokalnym szczeblu. W okresie klasycznym w skład Wlk. Rady Stanu wchodziło Ministerstwo ds. Kar (Gyobusho), a w czasach pierwszych dwóch szogunatów istniały podległe im organy sprawiedliwości takie jak ustanowiony w 1249 Wysoki Sąd (Hikitsuke) czy istniejąca równolegle rada sądownicza Monchujo, której kontynuacją w okresie Edo było powołane w 1634 r. Hyojosho. Upadek bakufu i wynikła z tego później modernizacja przyczyniła się do stworzenia na wzór francuski zbliżonego do współczesnego lecz zależnego wciąż od władzy wykonawczej wymiaru sprawiedliwości. W powojennym, opartym na modelu kontynentalnej Europy sądownictwie japońskim najwyższą i ostateczną instancją jest powstały jeszcze w 1875 r. Sąd Najwyższy, w skład którego wchodzą desygnowani przez premiera przewodniczący oraz 14 wyłanianych w wyborach na 10-letnią kadencję sędziów. Sąd ten pełni ponadto funkcję Trybunału Konstytucyjnego oraz powołuje przewodniczących sądów niższych szczebli tj.: pełniących głównie funkcje apelacyjne 8 sądów wyższych, 50 – okręgowych, 50 – rodzinnych oraz 452 – ds. doraźnych. Sądy wyższe znajdują się w: Tokio, Osace, Nagoi, Hiroshimie, Fukuoce, Sendai, Sapporo i Takamatsu.

W 2004 r. parlament przyjął ustawę, zgodnie z którą od maja 2009 r. w niektórych procesach karnych wymagana jest, oprócz sędziów zawodowych, także obecność sędziów przysięgłych, wybranych losowo spośród obywateli. Nazywają się oni saiban-in. Wraz z sędziami zawodowymi orzekają oni zarówno o winie, jak i karze. W sprawach poważnych przestępstw orzeka zespół trzech sędziów zawodowych i sześciu przysięgłych, w sprawach mniej istotnych – jeden sędzia zawodowy i trzech przysięgłych.

- Kwiat paulownii, symbol premiera i gabinetu Japonii

- Sala posiedzeń Izby Radców w budynku Zgromadzenia Narodowego w Tokio

- Charakterystyczna scena w dniu urodzin cesarza

W okresie kultury yayoi rozwój społeczny doprowadził do powstania na terenie archipelagu licznych zwalczających się wzajemnie państewek plemiennych, na czele których stali zarówno mężczyźni jak i kobiety pełniący funkcję władców-kapłanów. Najistotniejsza była wtenczas federacja ok. 30 z nich zwana Yamatai, której przewodziła królowa Himiko (?-248). Pod koniec III w. w centralnym Honsiu jeden z naczelnych rodów uzyskał w wyniku walki, jak i pertraktacji przewagę nad innymi dając początek dynastii władców państwa Yamato – federacji plemion kultury kofun. Jej pierwszym historycznie udokumentowanym monarchą noszącym wówczas tytuł okimi (wielki władca) był zmarły w 310 r. król Ojin, a najpotężniejszym z nich, panujący w poł. IV w. Nintoku (313-99). Należeli oni do sprawującej autorytarne rządy dynastii Kawachi, która z niejasnych przyczyn upadła na przełomie V i VI w. Możni z rodów arystokratycznych sprowadzili ze wschodu nowego władcę Keitai'a (pan. 507-31), który poślubił księżniczkę z dotychczasowej linii władców i dał tym samym początek obecnie panującej dynastii.

W tym okresie spośród arystokratycznych klanów (uji) mających decydujący wpływ na rządzenie oraz wybór władcy przewagę uzyskał ród Soga, któremu przewodził Umako (?-626). Wygrali oni rywalizację z klanem Mononobe i walnie przyczynili się do sprowadzenia buddyzmu w połowie VI w., w oparciu o który książę Shotoku (574-622), regent i dawca prawa, rozpoczął proces centralizacji władzy monarszej. W 645 r. w wyniku zamachu stanu stojący na drodze ku realizacji tych zamierzeń Soga, na czele z zamordowanym wówczas Iruką zostali obaleni, a po pewnym czasie rządy przypadły zaradnemu i sprawnie władającemu państwem Tenjiemu (626-72), którego wspierał Nakatomi no Kamatari (614-69) protoplasta potężnego rodu Fujiwara. Po śmierci Tenjiego rozgorzała walka o tron pomiędzy jego synem księciem Otomo (648-72) i jego wujem Temmu (631-86), który zwyciężywszy, był pierwszym de facto noszącym tytuł cesarza władcą Japonii i podobnie jak wcześniej brat rządził suwerennie. Niebawem Fujiwarowie za sprawą Fuhito (659-720) – który pokonawszy będącego doń w opozycji błyskotliwego księcia Nagaya (684-729) – zdominowali rządy do 737 r., gdy w wyniku zarazy zmarło czterech jego synów. Pełnia władzy przypadła wtenczas pobożnemu cesarzowi Shomu (701-56). Czas jego panowania był okresem wzrostu znaczenia buddyjskiego kleru, a czego kulminację stanowiło dojście w 765 r. do najwyższych urzędów w państwie protegowanego cesarzowej Koken (718-70) mnicha Dokyo (700-72) i jego krewnych, zagrażając tym samym odradzającej się sile Fujiwarów. W 781 cesarzem został budowniczy dwóch stolic i zaliczany do najwybitniejszych władców zjednoczonej Japonii – Kammu (737-806) – jeden z nielicznych, którego centralistyczne rządy nie były nacechowane despotyzmem. Panujący niedługo potem cesarz Saga (786-842) zachował poprzez utworzony w 810 r. Urząd Audytorski (Kurodo-dokoro) kontrolę nad rządem.

Kolejni władcy w szybkim tempie popadli w zależność od rodu Fujiwara, których kobiety wżeniano do rodu cesarskiego, tak iż kolejni małoletni cesarze byli wnukami swych regentów, a pod wpływem których – nim osiągnęli pełnoletność – abdykowali stając się insei. Owy okres chwały Fujiwarów nastał po zdystansowaniu klanów Tomo i Ki, a następnie Minamoto, gdy przewodzili im Yoshifusa (804-72) i jego syn Mototsune (836-91). Szczyt ich potęgi przypadł na czas regencji Michinagi (966-1028), który uprzednio wygrał z wewnętrzną opozycją na czele z Korechiką (974-1010). Pod koniec XI w. z przyczyn przede wszystkim gospodarczych centralna władza dworu w Kioto wraz z brylującymi na nim Fujiwarami uległa osłabieniu na rzecz regionalnych zagrażających jedności państwa możnowładców, jak również sekt buddyjskich, z których najbardziej wpływowe znaczeniem dorównywały podobnym im zakonom rycerskim w Europie. Na prowincji wykształciły się wówczas rody wojowników, w tym najpotężniejsze Taira i Minamoto, które najpierw za aprobatą dworu, a później już samodzielnie odgrywały istotną rolę w utrzymaniu politycznego ładu. W 1156 i 1160 wybuchły spory i rebelie wokół sukcesji do tronu wynosząc do władzy Tairów, pod przewodnictwem Kiyomoriego (1118-81), którzy pokonali będących w sojuszu z Fujiwarami Minamotów, na czele z Yoshitomo (1123-60). Jego syn Yoritomo (1147-99) zrewanżował się Tairom w czasie wojny Genpei (1180-85) i w 1192 r. jako szogun zapoczątkował trwające 676 lat panowanie samurajów. On sam w oparciu o stare struktury administracyjne sprawował centralistyczne, pełne wigoru, a zarazem podejrzliwe i bezwzględne rządy, o czym przekonał się jego wielce zasłużony brat Yoshitsune (1159-89).

Po śmierci Yoritomo przedstawiciele klanu Hojo, z którego wywodziła się jego wpływowa żona Masako (1157-1225) sprawowali odtąd w imieniu szogunów Minamoto realną władzę jako ich regenci, a pierwszym z szesnastu był ojciec Masako – Tokimasa (1138-1216) – którego wespół z bratem i następcą Yoshitokim (1163-1224) zmusiła w 1208 do ustąpienia z urzędu. W 1221 r. władzy nowego regenta zagroziły siły lojalne cesarzowi Go-Toba (1180-1239), których pokonanie umocniło stojący na czele bakufu klan Hojo. Pod wodzą Tokimune (1251-84) Japonia przetrwała dwie próby inwazji mongolskich, lecz związane z tym koszty nadwyrężyły potencjał sprawnie rządzących Hojo, których ze sceny politycznej usunęła w 1333 opozycja pod wodzą cesarza Go-Daigo (1288-1339). Jego despotyczne rządy w czasie Restauracji Kemmu skłoniły wspierający go podówczas ród Ashikaga do zamachu stanu, w wyniku którego w 1336 ich przywódca Takauji (1305-58) został pierwszym z piętnastu siogunów nowej dynastii. W okresie ich dominacji, obowiązujący wtenczas system podatkowy doprowadził do umocnienia się regionalnych możnych i kleru buddyjskiego oraz buntów chłopskich osłabiając wyraźnie bakufu, czego unaocznieniem był wybuchły w 1467 spór w łonie Ashikagów o sukcesję po szogunie, a który doprowadził do rozbicia państwa na feudalne księstwa i trwających między nimi 100 lat nieustannych walk zwanych Sengoku jidai.

Nader popędliwy i nieposiadający skrupułów Oda Nobunaga (1534-82) był pierwszym z trzech – pochodzących z centralnego Honsiu – wielkich przywódców, którzy siłą doprowadzili do zjednoczenia Kraju Kwitnącej Wiśni. Mniej niż połowę wszystkich prowincji miał pod kontrolą Oda, gdy złapany w zasadzkę popełnił seppuku. Jeden z jego generałów, pewny siebie i mający chłopskie korzenie Toyotomi Hideyoshi (1536-98) został bohaterem najbardziej spektakularnej kariery politycznej w historii Japonii i osiągnął szczyt, wieńcząc dzieło jej zjednoczenia. Jednak nie udało mu się poprzez tymczasowo rządzącą po jego śmierci Radę Pięciu (go-tairo) zachować władzy dla syna, którego wspierającej koalicji przeciwstawił się lojalny dotychczas Hideyoshiemu Tokugawa Ieyasu (1543-1616). W 1603 zapoczątkował on trwające 265 lat panowanie dynastii piętnastu szogunów z klanu Tokugawa. Kładąc nacisk na stabilizację, zmodyfikowali oni szogunat, tak iż system bakuhan był w istocie państwem policyjnym, w którym władza centralna bakufu starała się kontrolować względnie autonomiczne księstwa feudalne. Jednak postępujące stagnacja i w końcu kryzys gospodarczy wymusiły zmiany, których inicjatorami była tradycyjna wobec Tokugawów opozycja klanów Shimazu i Mori z księstw Satsuma i Choshu z zachodniej Japonii. Na jej czele stali młodzi samuraje (tzw. trzej wielcy mężowie) tj. Okubo Toshimichi (1830-78), Saigo Takamori (1828-77) i Kido Takayoshi (1833-77), którzy sprawowali faktyczne, centralistyczne rządy wynosząc na piedestał cesarza w osobie Mutsuhito (1852-1912). Tak zawiązana Oligarchia Meiji, w której brylowali później m.in. Itagaki Taisuke (1837-1919), pierwszy premier Ito Hirobumi (1841-1909), czy Okuma Shigenobu (1838-1922) zbudowała fundamenty współczesnej Japonii.

Różnice poglądów doprowadziły do wyłonienia się stowarzyszeń i partii politycznych, z których pierwsza to założona w 1874 (przetrwała 2 miesiące) Publiczna Partia Patriotyczna (Aikoku Koto), a najważniejszymi w tym okresie były: Partia Liberalna (Jiyuto), Partia Reform (Kaishinto) oraz Partia Rządów Cesarskich (Teiseito). Zaś w stanowiącej umiarkowany rozkwit demokracji epoce Taisho dominującą rolę odgrywały: Partia Przyjaciół Polityki (Seiyukai), Partia Rządów Demokratycznych (Minseito) oraz Stowarzyszenie Myślących Tak Samo (Doshikai). Po 1925 r. objęciu tronu przez cesarza Hirohito (1901-89) towarzyszyło zaostrzenie klimatu politycznego, gdy do głosu doszły operujące demagogią, skrajnie prawicowe środowiska, wznoszące nacechowane agresją populistyczne hasła, których realizacji podjęli się wojskowi mający wówczas zastrzeżone prawo decydowania o personaliach, przy obsadzaniu zarezerwowanych dla nich stanowisk, w destabilizowanych w ten sposób gabinetach. Umocnieniu tam ich wpływów pomagały też pokłosia wielkiego kryzysu, łapówkarstwo, zastraszanie i brutalna przemoc (np. Incydent 26 lutego, 1936) oraz poparcie ultranacjonalistycznych stowarzyszeń i organizacji (np. Gen'yosha, Kokuryukai, Tohokai, Kodoha). Ster często upadających gabinetów, którym aż trzykrotnie przewodził w owym czasie książę Konoe Fumimaro (1891-1945), przypadł w końcu generałowi Tojo Hideki (1884-1948), który stojąc na czele kilku resortów sprawował totalitarystyczne rządy doprowadzając do wojny, w której unicestwienie japońskiego militaryzmu szło w parze z cywilną hekatombą. Po kapitulacji Japonii na czele sił okupacyjnych stanął amerykański generał Douglas MacArthur (1880-1964). Zasadnicze kwestie polityki stanowiącej podstawę odbudowy, a następnie oszałamiającego rozwoju powojennej i demokratycznej Japonii, zawarł w swej doktrynie dominujący wówczas premier Yoshida Shigeru (1878-1967). Prawicowa Partia Liberalno-Demokratyczna – PLD (Jiyu-Minshuto) jest najistotniejszym graczem japońskiej sceny politycznej, sprawującym od czasu jej powołania w 1955 nieomal nieprzerwane i najdłuższe w uprzemysłowionym świecie rządy, poza krótkim okresem koalicji z lat 1993-96. Od władzy została odsunięta dopiero w 2009, po zwycięstwie w wyborach Partii Demokratycznej. Owe reprezentujące konserwatywne i neoliberalne poglądy ugrupowanie tworzy wiele składających się nań frakcji, a do głównych jej liderów należeli m.in. premierzy Sato Eisaku (1901-75), Nakasone Yasuhiro (1918) czy Koizumi Jun'ichiro (1942). Oprócz – często istotniejszej – wewnątrzpartyjnej opozycji, tę parlamentarną wobec PLD stanowią przede wszystkim: Partia Demokratyczna (Minshuto), Partia Socjaldemokratyczna (Shakai Minshu-to), Nowa Partia Czystych Rządów (Komeito) oraz Japońska Partia Komunistyczna (Nihon Kyosan-to). W 1989 Chryzantemowy tron objął cesarz Akihito (1933) rozpoczynając tym samym epokę Heisei.

- Cesarz Kammu

- Mon klanu Taira

- Mon klanu Tokugawa